Khi đến Việt Nam lần này, hình ảnh người hùng Putin đã ít nhiều phai nhạt.
Cuộc xâm lược toàn diện của Nga vào Ukraine vào Tháng Hai, 2022, là một phép thử căng thẳng đối với chính sách “ngoại giao cây tre” của Việt Nam. Việt Nam áp dụng quan điểm trung lập để tự bảo vệ khỏi các tranh chấp giữa các nước lớn phát sinh từ cuộc chiến Ukraine.
Không muốn làm mất lòng Moscow, Hà Nội đã bỏ phiếu trắng đối với bốn nghị quyết Đại Hội Đồng Liên Hiệp Quốc mang nội dung lên án Nga tấn công Ukraine (ngày 2 và 24 Tháng Ba, 2022; ngày 10 Tháng Mười, 2022; và ngày 23 Tháng Hai, 2023). Hà Nội cũng bỏ phiếu phản đối kiến nghị loại Nga khỏi Hội Đồng Nhân Quyền Liên Hiệp Quốc vào ngày 7 Tháng Tư, 2022.
Trong thực tế, với Hà Nội, điều quan trọng bây giờ là duy trì mối quan hệ tốt hơn với Hoa Kỳ, Châu Âu và Nhật, những đối tác thương mại và đầu tư quan trọng nhất của Việt Nam. Đó là lý do, cho đến nay, Hà Nội chưa thực hiện bất kỳ hành động nào có thể được coi là vi phạm các lệnh trừng phạt Kremlin của Tây phương. Việt Nam cũng không đồng ý yêu cầu của Kremlin về việc “tái xuất cảng” khí tài, đạn dược và phụ tùng quân sự do Liên Xô/Nga sản xuất để bổ sung cho những tổn thất của Nga trên chiến trường Ukraine.
Cùng lúc, trái với ý của người anh lớn Moscow, Hà Nội lại tỏ ra “nhẹ nhàng” và không làm mất lòng Kiev. Ukraine – một thành viên cũ của Liên Xô – từng đóng vai trò hỗ trợ đáng kể trong cuộc chiến Việt Nam. Không chỉ hỗ trợ thiết bị quân sự sản xuất tại Ukraine, sĩ quan Ukraine còn làm cố vấn cho quân đội Bắc Việt. Sĩ quan Bắc Việt học lái xe tăng tại nhà máy Malyshev ở Kharkiv (nơi diễn ra một số trận giao tranh ác liệt nhất giữa Nga và Ukraine trong mấy tháng đầu cuộc chiến). Và cũng cần nhắc lại, trong năm đầu của cuộc chiến Ukraine, Việt Nam đã viện trợ Ukraine $500,000; VinGroup gửi sang biếu 135 tấn mì ăn liền; và một số cơ sở giáo dục tư nhân ở Việt Nam cấp học bổng cho sinh viên Ukraine…
Ngoài vũ khí, quan hệ Việt Nam-Nga còn được thắt chặt từ dầu hỏa. Nga có cổ phần đáng kể trong lĩnh vực dầu khí Việt Nam. Hai công ty năng lượng nhà nước Nga – Zarubezhneft và Gazprom – hiện tham gia nhiều dự án trong vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý (EEZ) của Việt Nam. Vietsovpetro – một liên doanh được Zarubezhneft của Liên Xô và tập đoàn Dầu Khí Việt Nam thuộc sở hữu nhà nước Việt Nam vào năm 1982 thành lập – hiện có loạt dự án khoan tại năm mỏ dầu khí ngoài khơi Việt Nam.
Tính đến cuối năm 2017, Vietsovpetro đã sản xuất 228 triệu tấn dầu thô và 32.5 tỷ mét khối khí đốt, mang lại doanh thu $77 tỷ, nộp ngân sách nhà nước $48 tỷ. Năm 2010, liên doanh Vietsovpetro đã cùng đồng ý kéo dài hợp tác đến năm 2030. Năm 2021, công ty dầu mỏ lớn nhất Nga – Rosneft – đã bán quyền khai thác hai mỏ năng lượng ở Nam Côn Sơn cho Zarubezhneft. Công ty khí đốt lớn nhất Nga, Gazprom, cũng thành lập liên doanh với PetroViệt Nam vào năm 1997 – gọi là Vietgazprom – với mục đích khai thác các dự án khí đốt ngoài khơi, trong đó có mỏ khí Hải Thạch và Mộc Tinh chiếm 21% tổng sản lượng khí đốt tự nhiên của Việt Nam.
Tuy nhiên, trong quan hệ được “bôi trơn” bằng dầu hỏa giữa Nga và Việt Nam, có một con kỳ đà to cản mũi: Trung Quốc. Một số khu vực mà Vietsovpetro và Vietgazprom hoạt động nằm trong đường lưỡi bò mà Trung Quốc vạch chín đoạn (và cho rằng tất cả thuộc chủ quyền mình). Vấn đề ở chỗ, Nga không công nhận đường chín đoạn nhưng lại ủng hộ Bắc Kinh khi Trung Quốc bác bỏ phán quyết của Tòa Trọng Tài Liên Hiệp Quốc lên án Trung Quốc vi phạm Công Ước Quốc Tế về Luật Biển (UNCLOS, năm 1982)!
Còn nữa, dù quan hệ Nga-Trung được thắt chặt suốt một thập niên qua, Bắc Kinh không hề nể nang và có ngoại lệ gì khi liên tục hù dọa bằng quân sự vào các khu vực khai thác dầu hỏa của liên doanh Việt Nam-Nga. Năm năm qua, Hải Cảnh Trung Quốc đã nhiều lần xâm nhập vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam, thậm chí đến rất gần các giàn khoan do Nga thuê. Chính sự quấy rối của Trung Quốc đã khiến Rosneft phải bán quyền khai thác của họ tại Nam Côn Sơn cho Zarubezhneft vào năm 2021, nhằm bảo vệ lợi ích thương mại riêng của họ tại Trung Quốc, khách hàng lớn nhất của công ty.
Chiến thuật đe dọa của Trung Quốc là nhằm tạo ra môi trường đầy rủi ro cho các công ty năng lượng nước ngoài ở Biển Đông, từ đó buộc họ phải chấm dứt hoạt động thương mại với Việt Nam (Repsol của Tây Ban Nha và Marudaba của Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất đã phải “bỏ của chạy lấy người” vào năm 2020; và Rosneft một năm sau). Không chỉ vậy, Bắc Kinh muốn các bên tranh chấp ở Đông Nam Á nói chung (chứ không chỉ Việt Nam) phải hủy hợp đồng với những tập đoàn năng lượng nước ngoài và thay vào đó bắt tay với các tập đoàn Trung Quốc.
Điều đáng chú ý nhất là cuộc chiến Nga-Ukraine không chỉ củng cố mối quan hệ chiến lược Moscow-Bắc Kinh mà còn làm tăng sự bất xứng về quyền lực trong quan hệ Nga-Trung, khi Moscow ngày càng phụ thuộc Bắc Kinh về kinh tế lẫn chính trị. Và do Hà Nội “chơi thân” với Kremlin lẫn Bắc Kinh nên không quốc gia nào ở Đông Nam Á bị tác động nhiều bằng Việt Nam, ảnh hưởng đến những tranh chấp cố hữu giữa Việt Nam với Trung Quốc ở Biển Đông, cũng như việc hợp tác quốc phòng giữa Việt Nam với Nga.
Trong bối cảnh như vậy, Hà Nội và cách đi dây của họ có thể khiến Việt Nam bị “hai anh lớn” xỏ mũi. Do Nga ngày càng phụ thuộc Trung Quốc, Bắc Kinh có thể sử dụng đòn bẩy Moscow để làm suy yếu lợi ích của Hà Nội, trong đó có việc tăng áp lực buộc Kremlin rút các công ty năng lượng ra khỏi vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam và ngừng bán vũ khí cho Việt Nam.
Tuy nhiên, trong ngắn hạn, ít nhất thời điểm trước mắt, mối quan hệ Nga-Trung có thể không tác động lớn đến Việt Nam. Đầu tiên, Trung Quốc hiểu tầm quan trọng về kinh tế và địa chính trị của những hoạt động Nga trong vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam. Hơn nữa, cán cân quyền lực Trung-Nga vẫn chưa nghiêng mạnh và lệch đến mức Bắc Kinh có thể ép Moscow phải thực hiện mệnh lệnh của họ. Thứ hai, Trung Quốc cũng hiểu rằng nếu xử Việt Nam quá tay, điều đó có thể buộc Hà Nội chuyển hẳn sang quỹ đạo Hoa Kỳ.
Bất luận thế nào, khi Moscow-Kremlin trở thành một trục thật sự, họ có thể tính lại quan hệ với Hà Nội, và họ có thể sẵn sàng chấp nhận hy sinh phần nào đó. Ngay thời điểm trước mắt, Nga đang sống bằng việc bán năng lượng cho Trung Quốc. Thiếu Trung Quốc, kinh tế Nga có thể sụp đổ ngay lập tức. Do vậy, trong một số trường hợp, Nga đã nhắm mắt làm ngơ, trước loạt vụ Trung Quốc dùng tàu Hải Cảnh hù dọa những khu vực có các mỏ khí đốt do Nga vận hành, đặc biệt tại những mỏ cùng khai thác với Việt Nam.
Tháng Tư, 2023, ông Trần Hồng Hà, phó thủ tướng Việt Nam, nói với người đồng cấp Dmitry Chernyshenko của Nga: “Mối quan hệ chúng ta đã trải qua rất nhiều thử thách nhưng chứa đầy lòng trung thành và lòng biết ơn. Việt Nam không bao giờ quên sự ủng hộ của nhân dân Nga.”
Trong thực tế, gấu Nga chẳng còn vĩ đại. Câu thơ của Trần Đăng Khoa ngày nào: “Ông Lê Nin ở nước Nga/ Mà em lại thấy rất là Việt Nam” dường như đã “xưa rồi Diễm.” Hà Nội đã gián tiếp gửi tín hiệu này. Tháng Năm, 2023, khi ông Dmitry Medvedev (cựu tổng thống, cựu thủ tướng), chủ tịch Đảng Nước Nga Thống Nhất, tới Hà Nội, truyền thông Việt Nam chỉ đưa tin sau khi ông ta đã rời đi. Và với tổng thống Nga, đến Việt Nam lần này, hình ảnh người hùng Putin đã ít nhiều phai nhạt.
Trúc Phương/Người Việt